Historia polskiego pieniądza rozpoczyna się pod koniec X wieku pod panowaniem Bolesława I Chrobrego. W tym czasie na ziemiach polskich wykorzystywano różnego rodzaju pieniądze jak denary europejskie i dirhemy arabskie.
Najstarszą monetą polską jest prawdopodobnie denar Bolesława Chrobrego typu strzała/krzyż BOLIZLAVO DVX bita od około 992 roku. Bolesław Chrobry wybił ponad 25 typów monet. Jedna z nich z początku XI wieku typ denar Princes Polonie Bolesława Chrobrego zawiera najstarszy zachowany w oryginale napis Polska, chociaż jeszcze po łacinie.
Denar Princes Polonie Bolesława I Chrobrego
Pierwszy okres mennictwa polskiego trwa od 992 do 1020 roku. Również Mieszko II jeszcze jako książę bił swoje monety. Monety były bite w kilku mennicach w Wielkopolsce w małych ilościach.
Po pięćdziesięcioletniej przerwie, drugi okres mennictwa rozpoczął Bolesław Szczodry (Śmiały) około 1070 roku. Występują dwa typy monet: książęcy do 1076 roku i królewski do 1079 roku.
Denar książęcy Bolesława Szczodrego
Denar królewski Bolesława Szczodrego
Władysław Herman bił tylko jeden typ monet do 1102 roku. Monety były bite w Krakowie w dużej ilości. Pierwszym, który bił monety nie będąc księciem, ani królem Polski, był Sieciech, palatyn Władysława Hermana.
Z czasem bite monety miały coraz mniej srebra i były coraz mniejsze. Bolesław II Krzywousty na początku swojego panowania bił jeszcze denary dwustronne. Najbardziej znane są jednak dwa pierwsze w Polsce i jedne z najstarszych w Europie średniowiecznej brakteaty, czyli cienkie blaszki wybite jednostronnie. Dzięki temu mają one większe średnice, ale zawierają mniej cennego kruszcu, a więc są o mniejszej wartości.
Brakteat protekcyjny Bolesława Krzywoustego
Bolesław Krzywousty prawdopodobnie przeprowadził też pierwszą w Polsce wymianę pieniędzy. Nowe monety różniły się od poprzednich, które traciły prawo do wymiany handlowej i powinny być wymienione na nowe. Wymiana była niekorzystna, gdyż otrzymywano mniej, niż oddawano. Po rozbiciu dzielnicowym synowie Krzywoustego bili własne monety, a obowiązkowa wymiana monet była przeprowadzana co dwa, trzy lata, a nawet częściej. Prowadziło to do pogorszenia wartości pieniądza.
Aureus Polonus Władysława Łokietka
Władysław I Łokietek zjednoczył Polskę i został koronowany na Króla Polski w 1320 roku. Po zjednoczeniu Polski wprowadził reformy walutowe, ale wsławił się głównie wybiciem pierwszej polskiej monety złotej. Aureus Polonus Władysława Łokietka zachował się tylko w jednym egzemplarzu, który znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.
Grosz Kazimierza III Wielkiego
W 1333 roku królem Polski został Kazimierz III Wielki. Polska była już zjednoczona po rozbiciu dzielnicowym i szybko się rozwijała między innymi dzięki wydobyciu soli. Olbrzymie zróżnicowanie monet co do ich wielkości i zawartości kruszcu, a więc wartości, utrudniało wymianę handlową. Kazimierz Wielki postanowił zebrać z rynku wszystkie te monety i wprowadzić na ich miejsce dużą srebrną monetę. Tak powstaje grosz krakowski, którego początkowa waga wynosiła około 3,2 grama. Tak więc grosz, który obecnie kojarzy się z małą monetą o niewielkiej wartości, narodził się, jako duża srebrna moneta o dużej wartości, w tamtych czasach o wartości 16 denarów.
Półgrosz Władysława Jagiełły
W 1386 roku, po unii polsko-litewskiej, Władysław II Jagiełło został królem Polski. Pod koniec XIV wieku przeprowadził reformy monetarne. Zostaje wybita srebrna moneta zwana półgroszem. To właśnie ta moneta zdominowała system płatniczy w Polsce aż do XVI wieku.
Rzeczypospolita Obojga Narodów to wielki kraj, w którym obok siebie funkcjonują grosze polskie i litewskie, mniejsze denary, większe trojaki i szóstaki oraz inne monety pruskie i państw ościennych. Król Zygmunt I Stary postanawia uporządkować sytuację monetarną i w 1528 roku wprowadza złotego polskiego. Złoty polski nie jest monetą, a jedynie jednostką obrachunkową, która umożliwia przeliczanie innych monet. Złoty polski to 10 trojaków, 90 szelągów, 180 ternarów, 540 denarów albo po prostu 30 srebrnych groszy polskich.
Półkopek – 30 groszy Zygmunta II Augusta
W 1564 roku król Zygmunt II August wybił po raz pierwszy srebrną monetę trzydziestogroszową nazywaną półkopkiem. Można byłoby uznać tę monetę za pierwszą monetę złotową, ale to była moneta o wartości 30 groszy litewskich. Ponieważ 4 grosze litewskie były warte tyle, co 5 groszy polskich to półkopek Zygmunta II Augusta kosztował 37,5 grosza polskiego. A złoty polski to 30 groszy polskich.
Tymf Jana Kazimierza
Wiek XVII przyniósł Polsce wiele wojen (z Rosją, Szwecją), które wyniszczyły kraj, zubożyły ludność i wyczyściły skarbiec. Próbowano poprawić finanse poprzez bicie monet, których wartość była mniejsza niż nominalna. Na monecie widniał napis: „DAT PRETIVM SERVATA SALVS POTIORQ METALLO EST”, co można przetłumaczyć jako „Wartość tej monecie nadaje zbawienie ojczyzny, które jest więcej warte od metalu”. Monetę, którą znamy pod nazwą Tymf od nazwiska Andrzeja Tymfa, niemieckiego mincerza zarządzającego królewską mennicą, możemy uznać za pierwszą monetę złotową. Miała srebra za jedyne 12 groszy, choć nominalnie odpowiadała 30 groszom. Doprowadziło to do zamknięcia przez Sejm mennic w Polsce i zakaz ich bicia.
Dukat Stanisława Augusta Poniatowskiego
W XVIII wieku Polska chyliła się ku upadkowi, panował również chaos monetarny. Jedną z reform Stanisława Augusta Poniatowskiego była reforma monetarna. Wycofano złego szeląga, monety fałszywe i obce. Otwarto polskie mennice. Powstał nowy złoty dukat o wartości zbliżonej do dukatów niemieckich i niderlandzkich, którego wartość ustalono na 16 ¾ złotego. System monetarny oparty był na talarze: 1 talar = 8 złotych = 32 grosze srebrne = 240 groszy miedzianych.
Pierwsze polskie banknoty 08.06.1794
Podczas powstania Kościuszkowskiego trudno było o kruszec potrzebny do bicia monet. Podjęto decyzję o druku biletów skarbowych, pierwszych polskich pieniędzy papierowych. Banknoty miały nominały w złotych polskich.
Banknot 1 zł z 1931 roku
W okresie powstania listopadowego w 1830 roku Bank Polski, który powstał w 1828 roku, wprowadził do obiegu banknot o nominale 1 zł. Na banknocie widniały godła Polski i Litwy co spowodowało, że władze Rosji nie uznawały ważności tego banknotu po stłumieniu powstania.
Banknot 500 marek polskich 31.12.1918
Po I wojnie światowej Polska odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli. Sytuacja gospodarcza kraju była trudna. Kraj wyniszczony wojną obejmował tereny z trzech różnych zaborów. Obrona granic i konsolidacja kraju to duże wyzwanie. Potrzebny był jeden pieniądz w miejsce różnych pieniędzy trzech zaborców. To zadanie zrealizowała Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Od 6 grudnia 1918 roku zaczęła pełnić funkcję banku centralnego, a oficjalnym pieniądzem stała się marka polska.
Banknot 10 zł 28.02.1919
W styczniu 1919 roku Sejm przyjął ustawę, że polskim pieniądzem będzie złoty, na którego przyszło czekać do roku 1924. W tym czasie hiperinflacja zmusiła do drukowania banknotów o nominale liczonym w milionach. Aby zapobiec katastrofie, w grudniu 1923 roku prezydent Stanisław Wojciechowski mianował Władysława Grabskiego premierem. Jednym z pierwszych działań było powołanie w styczniu 1924 roku Banku Polskiego SA, bezpośredniego poprzednika Narodowego Banku Polskiego, który rozpoczął działalność 28 kwietnia 1924 roku. Rozpoczęto wymianę pieniędzy 1 milion 800 tysięcy marek polskich na 1 złotego. Złoty równy był jednemu frankowi szwajcarskiemu, czyli około 0,29 grama złota. Złoty po raz pierwszy dzielony był na 100 groszy.
Banknot 100 zł 02.06.1932
24 sierpnia 1944 roku ukazał się dekret PKWN o wprowadzeniu do obrotu biletu skarbowego z napisem Narodowy Bank Polski i nominowanego w złotych. Banknoty drukowane były w Moskwie, a emitentem była Centralna Kasa Skarbowa powołana przez PKWN. Kolejny dekret nakazywał wymianę pieniędzy, ale tylko w ograniczonej liczbie. Na terenach odzyskanych praktycznie takiej wymiany w ogóle nie dokonano, a ludzie stracili prawie wszystkie oszczędności.
Banknot 20 zł 01.07.1948
W październiku 1950 roku dokonano kolejnej reformy i wymiany pieniędzy po bardzo niekorzystnym kursie: ceny i płace w stosunku 100:3, a oszczędności nawet 100:1. Wymianę przeprowadzono w bardzo krótkim czasie. Monety wybijane były od 1949 roku, a banknoty drukowane od 1948 roku i takie daty były na nich umieszczone. Dodruk pieniędzy w późniejszych latach też był datowany w ten sam sposób.
Moneta 1 zł 1949
W 1952 roku Rzeczpospolita Polska zmieniła nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Nowe monety miały wybite takie właśnie oznaczenie, ale stare monety pozostały w obiegu aż do wymiany w 1995 roku. Pojawiły się też nowe banknoty o większych nominałach.
Banknot 1000 zł 02.07.1975
W 1989 roku nastąpiły przemiany ustrojowe. Wymiana pieniędzy planowana na 1992 rok nie doszła do skutku, choć nowe banknoty były wydrukowane już w 1990 roku. Po wprowadzeniu pakietu 10 ustaw gospodarczych potocznie zwanych Planem Balcerowicza i opanowaniu hiperinflacji dokonano denominacji złotego.
Monety dziś
Nowe monety i banknoty 10, 20 i 50 zł weszły do użytku 1 stycznia 1995 roku. Banknoty 100 i 200 zł 1 czerwca 1995 roku. Wszystkie banknoty zaprojektował Andrzej Heindrich. Od 2014 roku mamy do czynienia ze zmodernizowanymi banknotami, których projekt graficzny pozostał ten sam, a zmianie uległy zabezpieczenia. Najnowszym i największym nominalnie banknotem jest banknot 500 zł, który wyemitowany został 10 lutego 2017 roku.
Banknoty, które zostały wprowadzone do obiegu po 1995 roku możecie obejrzeć na stronie Narodowego Banku Polskiego
Wszystkich zainteresowanych tematem pieniądza zapraszamy do:
Centrum Pieniądza Narodowego Banku Polskiego
Muzeum Historycznego, oddział Muzeum Podlaskiego
Prowadzący:
Edyta Wołosik
